Over publieke waarden en Amerikaanse big tech

Net als veel andere sectoren maakt het onderwijs in toenemende mate gebruik van ICT-systemen van grote Amerikaanse technologiebedrijven, zoals Microsoft en Google. Tot voor kort was dit voor de meeste onderwijsinstellingen geen groot punt van discussie, zolang de privacy van gebruikers voldoende gewaarborgd bleef. De recente ontwikkelingen in de Verenigde Staten, waarbij overheid en technologiebedrijven steeds meer verbindingen lijken aan te gaan, leiden echter tot een breed gedragen zorg dat publieke waarden  onder druk kunnen komen te staan. Over welke publieke waarden hebben we het dan precies? En hoe kunnen onderwijsinstellingen zich verhouden tot deze ontwikkelingen?
 

Democratische waarden

Bovengenoemde ontwikkelingen zetten allereerst een aantal democratische waarden onder druk. Waarden die van belang zijn voor onze hele samenleving. Denk hierbij aan:

• Vrijheid van meningsuiting: de vraag is hoe platforms omgaan met censuur, moderatie en politieke beïnvloeding. De banden tussen de overheid en mediabedrijven roepen altijd zorgen op over beïnvloeding van nieuwsvoorziening en het ontstaan van ‘filter bubbles’ of gerichte politieke beïnvloeding via algoritmes.
• Gelijke toegang en non-discriminatie: op het moment dat de eigenaren van de grote platforms zich politiek gaan verbinden bestaat het risico dat bepaalde politici of stromingen bevoordeeld (of juist onderdrukt) worden. Waardoor het principe van gelijke toegang tot informatie en publieke discussie onder druk komt te staan.
• Democratische controle en verantwoording: wanneer grote techbedrijven intensief samenwerken met een regering, kan dat de democratische checks and balances verzwakken. Het risico is dat Big Tech te machtig wordt en geen publieke verantwoording meer hoeft af te leggen.

Privacy

Een waarde die ook onder druk komt te staan is de privacy. Onderwijsinstellingen en andere organisaties hebben o.a. op basis van de AVG als verwerkingsverantwoordelijke de taak de persoonsgegevens van burgers te beschermen. 

In 2023 is in dit kader het EU-U.S. Data Privacy Framework vastgesteld. Hetgeen strikte waarborgen stelt voor Amerikaanse bedrijven die gegevens verwerken van Europese burgers. Er zijn beperkingen opgelegd aan de toegang van Amerikaanse overheidsinstanties tot deze gegevens. De vrees is op dit moment echter groot dat Amerika deze overeenkomst eenzijdig op zal zeggen of zich er niets van aantrekt. 

Digitale soevereiniteit

Het vorige punt hangt nauw samen met een waarde waar bijvoorbeeld Surfnet en Kennisnet als veel langer aandacht voor vragen, te weten digitale soevereiniteit. Hetgeen betekent dat je als organisatie voldoende macht hebt om zelf je digitale systemen en netwerken te beheren en te beveiligen, zodat je de privacy en toegang tot data kan beheren en controleren. 

Emiritus hoogleraar Bart Nieuwenhuis van de Universiteit Twente stelt in een recente publicatie op LinkedIn dat bij het gebruik van public clouds van partijen als Google, Microsoft en Amazon deze controle niet zonder meer vanzelfsprekend is. Hij wijst erop dat hoewel al deze bedrijven hun diensten vanuit Europese datacenters aanbieden de juridische controle vaak onder niet Europese wetgeving valt, zoals de controversiële Amerikaanse Cloud Act. Oftewel de Amerikaanse overheid, waarmee de big tech steeds intensiever samenwerkt.

Academische vrijheid

Een waarde die specifiek geldt voor het onderwijs (met name HBO en WO) is die van de academische vrijheid. Hieronder versta ik conform de definitie van de Koninklijke Nederlandse Academie voor Wetenschappen (KNAW) dat wetenschappers in vrijheid hun wetenschappelijke onderzoek kunnen doen, hun bevindingen naar buiten kunnen brengen en onderwijs kunnen geven. Ze moeten bijvoorbeeld hun eigen onderzoeksthema’s kunnen kiezen, hun eigen onderzoeksvragen en methodes, en hun standpunten vrijelijk kunnen delen, ook als die nog voorlopig zijn. 

Als je ziet dat universiteiten die te woke worden bevonden door de regering Trump nu al gekort worden op subsidies, wie garandeert dan dat op zeker moment door de cloudproviders die zich verbinden met de Trump-administration niet ook beperkingen worden opgelegd? 

Wat te doen

Hoe jezelf als organisatie te wapenen tegen deze (potentiële) ontwikkelingen? Voor het antwoord op deze vraag sluit ik mij aan bij Jelte Smits, masterstudent cyber security bij de Radboud Universiteit. Hij benoemt in een publicatie op de site van Surfnet een drietal acties die elkaar kunnen versterken: 

1. Werken aan bewustzijn:door de risico’s in de gehele onderwijsstructuur, van student tot bestuurder, meer aandacht te geven, kan de motivatie voor verandering toenemen. Het is niet gezegd dat alle risico’s die hiervoor beschreven zijn geëffectueerd worden. Je moet je er wel van bewust zijn dat ze er zijn en je voorbereiden voor het moment dat één en ander realiteit wordt.
2. Verantwoordelijkheid nemen: onderwijsbestuurders moeten hun verantwoordelijkheid nemen. O.a. door bestaande Europese regelgeving consequent toe te passen en bijvoorbeeld voorgeschreven DPIA’s en DTIA’s uit te voeren. Maar ook door het voortouw te nemen in de discussie over publieke waarden. Dit sluit mooi aan bij het pleidooi van Huwe Roberts van Oxford University in het artikel "Digital sovereignty and artificial intelligence: A normative approach" (2024). Roberts benadrukt in dit artikel het cruciale belang van digitale soevereiniteit. Mede gegeven de opkomst van kunstmatige intelligentie. Hij stelt dat digitale soevereiniteit, één van de belangrijkste publieke waarden, niet alleen een kwestie is van technologische onafhankelijkheid, maar ook van ethische en juridische verantwoordelijkheid. 
3. Zoeken naar en meer gebruik maken van alternatieven: om de keuzevrijheid te vergroten en daarmee de digitale soevereiniteit te bevorderen zouden alternatieven, zoals Nextcloud of Jitsi, meer omarmd kunnen worden. Deze produkten bieden belangrijke voordelen op bijvoorbeeld het gebied van privacy. Smits noemt als logische usecase voor deze alternatieven de onderzoekssector. Een suggestie die inmiddels opgepakt is door Surfnet. Surfnet voert op dit moment een experiment met Nextcloud uit ten behoeve van 5 Nederlandse Universiteiten. Een toepassing die inmiddels ook wordt ingezet bij de Universiteit Twenthe, een aantal zorginstellingen en inmiddels ruim 40 gemeenten in Nederland.