Waarom organisaties steeds meer op elkaar gaan lijken (en wat je daaraan kunt doen)

Het is nooit leuk om ergens op te lijken. Toch worden organisaties, zelfs zonder fusies of samenwerkingen, steeds gelijkvormiger. Niet omdat dat altijd beter werkt maar omdat regels, beroepsnormen en imitatie ze in dezelfde mal duwen. Organisaties lijken effectiever omdat hun vorm herkenbaar is, maar het is problematisch wanneer er geen ruimte is voor oplossingen die echt passen bij de context van de eigen organisatie. Maar wat kun je eraan doen? Daarvoor helpt het om drie krachten te kennen die verklaren waarom organisaties op elkaar gaan lijken.  

Ten eerste zijn er externe krachten zoals wetgeving of financiële kaders. Neem als voorbeeld omgevingsdiensten die verantwoordelijk zijn voor de uitvoering van VTH milieu- en omgevingsregels. Na tienjarig bestaan is vanuit het Rijk stevige druk gekomen om robuust te worden: groter, innovatiever en beter georganiseerd. De eisen en kaders zijn niet te veranderen. Maar landelijke druk hoeft geen keurslijf te worden: organisaties die weten waar ze sterk in zijn en hun regionale context benutten, kunnen landelijke eisen juist aangrijpen om hun eigenheid te onderstrepen. 

Een tweede kracht zit in professionals zelf. Opleidingen en netwerken vormen hun normatieve kader. Vaak gaat het over dezelfde modellen en overtuigingen, zoals de slagzin dat ‘de PDCA-cyclus gesloten moet worden’. Klinkende woorden, maar niet altijd passend - zo stelt mijn collega Diederik die schreef over het Sociaal Domein. Blijven leren als professional is een groot goed, maar echte vernieuwing ontstaat pas als je bewust ruimte maakt voor andere denkkaders en het ongemak van tegenspraak omarmt. 

Afkijken is een derde kracht. Het is nuttig om te zien hoe de buren het aanpakken; waar lopen zij tegenaan en wat werkt voor hen? Eerlijk is eerlijk, organisatieadviseurs bestaan zowat bij de gratie van afkijken. Tegelijkertijd ervaar ik dat het voor organisaties waardevol is om werkbezoeken te doen of benchmarks te kennen. Afkijken is pragmatisch, maar imiteren is gevaarlijker. Zo is bijvoorbeeld in veel gemeenten het opgavegericht werken geïntroduceerd zonder grondig te doordenken welke consequenties een nieuwe sturingslijn heeft voor de bestaande lijnorganisatie. Wat helpt, is teruggaan naar de bedrijfs- en organisatiekundige basis van organiseren, precies wat centraal staat in onze cursus Eenvoudig Organiseren. 

Zelfs als je wilt vernieuwen, trekt de omgeving je terug naar het bekende waardoor je steeds meer gaat lijken op de rest. De structuren die ooit rationeel en handig leken, worden langzaam een keurslijf. Toch hoeft dat niet zo te blijven: door landelijke druk te zien als kans om te veranderen, ruimte te maken voor andere kritische perspectief en bewust te kiezen wat je wel of niet overneemt van anderen, kun je de kracht van eigenheid behouden. Op een ander gaan lijken lijkt soms onvermijdelijk, maar je hebt altijd een keuze. De vraag is dus niet of je wordt beïnvloed, maar hoe jij die invloed vertaalt naar wat jouw organisatie echt nodig heeft.